نوع مقاله : مقالات تخصصی
نویسنده
کارشناسی ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه تهران. تهران. ایران
چکیده
بررسی فرآیند تأسیس و عملکرد تأسیسات اقتصادی در کالبد‌های شهری و غیر شهری ایران دوره سلجوقی، زمینه بسیار مناسبی برای بازشناسی اقدامات حکومت سلجوقی در حوزه‌های اقتصادی-اجتماعی را فراهم می‌آورد. از این رو تبیین روند تأسیس بناهای اقتصادی در این دوره، زمینه‌ساز فهم بهتر مناسبات میان رشد وضعیت اقتصادی با توسعه زندگی شهری-روستایی و فضاهای شهری یا بالعکس آن، می‌شود. با در نظر گرفتن این واقعیت که حکومت سلجوقی بزرگترین سرمایه‌گذاری در روند تأسیس زیرساخت‌ها و مؤسسات اقتصادی در شهرها بود، اهمیت این بحث خود را روشن‌تر نشان می‌دهد. در پژوهش حاضر کمیت تأسیسات مربوط به کسب و کار در قالب فضاها با کاربری اقتصادی در نواحی مختلف مورد مطالعه قرار گرفته و در همین راستا نقش حکومت، نخبگان شهری، روستایی، دینی و نظامی و نیز نیازهای اجتماعی-اقتصادی این دوران که با سیاست گسترش فضاهای مربوط، پاسخ داده می‌شد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.مسئله پژوهش پیش رو آن است که تأسیس بناهای اقتصادی توسط سلجوقیان، تا چه میزان نشانگر وضعیت اقتصادی در این دوران است، و نیز اقدامات صورت گرفته در این زمینه متکی به چه عواملی بوده است؟
کلیدواژه‌ها
ابن‌بلخی، فارس‌نامه، تصحیح و تحشیۀ گای لسترانج و نیکلسون، تهران: اساطیر، 1385
ابوبکر محمدبن جعفر النرشخی، تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر احمدبن محمدبن نصر القباوی، تلخیص محمدبن ظفربن عمر، تصحیح و تحشیۀ مدرس رضوی، تهران: انتشارات توس، 1387
ابوزید عبدالرحمن‌بن محمد (ابن‌خلدون)، العبر دیوان المبتدا و الخبر فی الملوک العرب و العجم و البربر، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388.
ابی‌بکر قطبی اهری نجم، تواریخ شیخ اویس، به کوشش ایرج افشار، تبریز: ستوده، 1389
ابن حوقل، سفرنامه ابن حوقل، ترجمه و توضیح جعفر شعار، امیر کبیر، تهران: 1366
ابن حوقل، سفرنامه ابن حوقل، ترجمه و توضیح جعفر شعار، امیر کبیر، تهران: 1366
احمدبن حسین‌بن علی کاتب، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1386
احمدبن محمدبن ابراهیم ابوالعباس شمس‌الدین برمکی اربلی (ابن‌خلکان)، منظر الانسان ترجمۀ وفیات الاعیان، ترجمۀ احمدبن محمدبن عثمان‌بن علی‌بن احمد اشجاع السنجری، تصحیح و تعلیق فاطمه مدرسی، ارومیه، دانشگاه ارومیه: 1381
اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم، ممالک ومسالک، ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، موقوفات افشار و سخن، تهران: 1397
ابن فقیه، ابوبکر محمد بن محمد بن اسحاق همدانی، ترجمه مختصر البلدان بخش مربوط به ایران، ترجمه ح-مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران: 1349
ابن واصل، جمال الدین محمد بن سالم، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ترجمه پرویز اتابکی، تهران: علمی و فرهنگی، 1383
آژند، یعقوب (مترجم و گردآورنده)، مجموعه مقالات سلجوقیان، تهران: مولی، 1390
بهاءالدین محمدبن اسفندیار، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، 1396
بنداری اصفهانی، زبده النصره و نخبه العصره تاریخ سلسلۀ سلجوقی، ترجمۀ محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1356
بیهقی، ابوالحسن علی‌بن زید (ابن‌فندق)، تاریخ بیهق، تصحیح و تحشیۀ قاری سید کلیم‌الله حسینی، به‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر، 1396
جعفری، جعفربن محمد ، تاریخ یزد، به اهتمام ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، مشهد: آستان قدس رضوی، 1368
حاتم، غلامعلی، معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، 1390
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله خوافی، جغرافیای حافظ ابرو، تصحیح و تحقیق صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب، 1378
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله، جغرافیای حافظ ابرو، تصحیح سید علی آل‌داود، تهران: انتشارات سخن و محمود افشار، 1399
حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: زبان و فرهنگ ایران و طهوری ، 1362
حسینی منشی، محمدمیرک‌بن مسعود، ریاض الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، 1385
حسینی یزدی، محمدبن محمدبن محمدبن نظام، العراضه فی الحکایه السلجوقیه، به کوشش مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات افشار، 1388
خبیصی، میرزا محمد ابراهیم، سلجوقیان و غز در کرمان، تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علمی، 1386
خوافی، فصیح، مجمل فصیحی، تصحیح و تحقیق سید محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر، ج 2، 1386
رافعی قزوینی، عبدالکریم‌بن محمد، التدوین فی الاخبار قزوین، عزیزالله عطاردی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1408
راوندی، محمدبن علی‌بن سلیمان، راحت الصدور و آیت السرور در تاریخ آل‌سلجوق، تصحیح محمد اقبال، تهران: اساطیر، 1386
زرکوب شیرازی، ابوالعباس معین‌الدین احمدبن شهاب‌الدین ابی‌الخیر، شیرازنامه، به کوشش اسمعیل واعظ جوادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1350
زکریا ابن محمد قزوینی، ترجمۀ آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ محمدمرادبن عبدالرحمان، تصحیح سید محمد شاهمرادی، تهران: دانشگاه تهران، 1395
شرفخان بن شمس الدین بدلیسی، شرفنامه، به اهتمام ولادیمیر ویلیامینوف زرنوف، تهران: اساطیر، 1398
شمس‌الدین ابوالمظفر یوسف‌بن قیزاوغلی (سبط‌بن الجوزی)، مرآت الزمان فی التواریخ الاعیان، دمشق: رساله العالمیه، 1434 ه.ق
صابر، محمد، «تاسیس و توسعه بناهای شهری در دوران سلجوقیان بزرگ»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، با راهنمایی دکتر شهرام یوسفی‌فر، دانشگاه تهران، خرداد 1400
صدرالدین ابوالحسن علی‌بن ناصربن علی حسینی، زبده التواریخ اخبار امرا و پادشاهان سلجوقی، ترجمۀ رمضان‌علی روح‌اللهی- مصحح متن عربی محمد نورالدین-، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی، 1380
عزالدین‌بن اثیر، تاریخ کامل، ترجمۀ حمیدرضا آژیر، تهران: اساطیر، ج 13 ، 1385
عزالدین‌بن اثیر، تاریخ کامل، ترجمۀ حمیدرضا آژیر، تهران: اساطیر، ج 14 ، 1388
عقیلی، سیف‌الدین حاجی‌بن نظام، آثارالوزرا، به تصحیح و تعلیق میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: دانشگاه تهران، 1337
قبادیانی، ناصرخسرو، سفرنامه، تصحیح و تحشیۀ محمود غنی‌زاده، تهران: اساطیر، 1393
قزوینی، قاضی احمد تتوی آصف خان، تاریخ الفی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: علمی فرهنگی، 1382
کرمانی، افضل‌الدین ابوحامد احمدبن حامد، بدایع الازمان فی وقایع کرمان، فراهم‌آوردۀ مهدی بیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1326
کرمانی، افضل‌الدین ابوحامد احمدبن حامد، عقد العلی للموقف الاعلی، شرح و تحلیل مریم ایرانمنش، تهران: اطلاعات، 1384
گای، لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1386
لابی الفرج عبدالرحمان‌بن علی‌بن محمدبن الجوزی، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، دراسه و التحقیق محمد عبدالقادر عطا مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ه.ق
لین پل، استانلی، طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، 1390
مافرخی، ترجمۀ محاسن اصفهان، به اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران: مجلۀ یادگار، 1328
محمدبن منوربن ابی‌سعدبن ابی‌طاهربن ابی‌سعید میهنی، اسرار التوحید فی المقامات شیخ ابی‌سعید، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه، 1366
مستوفی قزوینی، حمدالله، نزهت‌القلوب، تصحیح و تحشیۀ گای لسترانج، تهران: اساطیر، 1389
مجمل التواریخ و القصص، تصحیح و تحشیۀ ملک‌الشعرا بهار، تهران: اساطیر، 1389
محمدبن احمدبن جبیر، سفرنامه، تصحیح ویلیام رایت، ترجمۀ پرویز اتابکی، مشهد: آستان قدس، 1370
محمدبن خاوند شاه‌بن محمود (میرخواند)، تاریخ روضه‌الصفا، به تصحیح و تحشیۀ جمشید کیانفر، تهران: اساطیر، 1385
محمدبن علی‌بن محمد شبانکاره‌ای، مجمع‌الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، 1363
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، 1394
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد، احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم، ترجمۀ علی نقی منزوی، تهران: کومش، 1396
منشی کرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزرا، به تصحیح و تعلیق جلال‌الدین حسینی ارموی محدث، تهران: انتشارات اطلاعات، 1364
نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل قزوینی رازی، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تصحیح میرجلال‌الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی، 1358
نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوق‌نامه، به کوشش الکساندر مورتن، تهران: میراث مکتوب،1400
یاقوت‌بن عبدالله حموی بغدادی، معجم‌البدان، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی، ج 1 (بخش اول و دوم) و 2، 1380
یاقوت‌بن عبدالله حموی بغدادی، برگزیدۀ مشترک یاقوت حموی، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا، 1347
یاقوت‌بن عبدالله حموی بغدادی، معجم الادبا، مترجم عبدالمحمد آیتی، تهران: سروش، 1391
یوسف‌زمانی، مهرداد؛ نعمتی آبکناری، علی؛ خالدیان، ستار، «واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 ه.ق»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 12، دورۀ هفتم، بهار 1396
یوسفی‌فر، شهرام، جستارهایی در مناسبات شهر و شهرنشینی در دورۀ سلجوقیان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1390
یوسفی‌فر، شهرام، «الگوهای گسترش کالبدی شهر در سده‌های میانۀ تاریخ ایران»، پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارۀ 52، 1385
یوسفی‌فر، شهرام، «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، تاریخ ایران، شمارۀ 65-64، بهار 1389
)